Bài giảng Ngữ văn Lớp 12 - Tiết 34, Đọc thêm: Tiếng hát con tàu (Chế Lan Viên) - Trường THPT Quang Trung

Chế Lan Viên 
Tiếng hỏt con tàu 
TRƯỜNG THPT QUANG TRUNG 
Tiết 34: Đọc thờm 
- Chế Lan Viên (1920 - 1989) 
- Qu ê gốc : Quảng Trị . 
I. Tiểu dẫn 
1. Tác gi ả - tác phẩm 
a. Tác gi ả 
- Trước cách mạng: Nh à th ơ tiêu biểu của phong trào th ơ mới . 
- Sau cách mạng: Ô ng đ ến với nhân dân và đ ời sống cách mạng. 
Dựa vào phần tiểu dẫn , nêu những nét chính về nh à th ơ Chế Lan Viên ? 
- Năm 1996: nhận giải thưởng Hồ Chí Minh về VHNT 
b. Tác phẩm 
- Từ sau 1975: dần trở về với đ ời sống thế sự và những trăn trở về cái tôi trong sự phức tạp, đa diện và vĩnh hằng của đ ời sống 
Em hãy kể tên một số tập th ơ hoặc bài th ơ của Chế Lan Viên mà em biết ? 
- Tác phẩm chính : Đ iêu tàn , á nh sáng và phù sa  
Nêu những nét chính trong con đư ờng th ơ của Chế Lan Viên ? 
* Con đư ờng th ơ: 
- Trước cách mạng: thế giới kinh dị , thần bí , bế tắc của thời “Đ iêu tàn ". 
- Sau cách mạng: đ ến với cuộc sống nhân dân đ ất nước và thấm nhuần á nh sáng cách mạng. 
- Trong kháng chiến chống Mỹ : vươn tới khuynh hướng sử thi hào hùng , chất chính luận hùng biện nóng hổi tính thời sự . 
trải qua nhiều biến đ ộng , nhiều bước ngoặt và trăn trở tìm tòi . 
* Phong cách nghệ thuật : 
* Tập th ơ: " á nh sáng và phù sa “: 
Thể hiện hành trình tư tưởng và tâm hồn của người nghệ sĩ : “Đi từ thung lũng đau thương ra cánh đ ồng vui " 
Phong cách nghệ thuật nổi bật của th ơ Chế Lan Viên ? 
Em biết gì về tập th ơ “ á nh sáng và phù sa ” ? 
Chất suy tưởng triết lí và sự đa dạng của thế giới hình ả nh th ơ. 
- Hoàn cảnh ra đ ời : Cảm hứng th ơ đư ợc khơi nguồn từ một sự kiện kinh tế , xã hội trong những năm 1958 - 1960 . 
2. Bài th ơ: 
a. Xuất xứ - Hoàn cảnh ra đ ời : 
+ Chế Lan Viên chỉ sử dụng nh ư một cái cớ để đ ột nhập sâu vào chính tâm hồn mình , khám phá mối quan hệ giữa con người với đ ất nước , nhân dân . 
Em hãy nêu xuất xứ và hoàn cảnh ra đ ời bài th ơ? 
- Xuất xứ : Rút từ tập " á nh sáng và phù sa " 
- 4 khổ cuối : Lên đư ờng 
Em hãy cho biết bố cục của bài th ơ ? ( mấy phần , nội dung từng phần ) 
b. Bố cục bài th ơ: 
3 phần 
- Khổ 1,2: Trăn trở 
- 9 khổ giữa : Hoài niệm 
- Tiếng hát con tàu -> tiếng hát của tâm hồn nh à th ơ - một tâm hồn tràn ngập niềm tin vào lí tưởng , vào cuộc đ ời . 
 * Nhan đề 
- Hình ả nh " con tàu " : Mang ý nghĩa biểu tượng -> khát vọng lên đư ờng và niềm mong ư ớc của nh à th ơ đư ợc đ ến với mọi miền đ ất nước . 
Em hãy giải thích ý nghĩa nhan đề bài th ơ: Hình ả nh con tàu , tiếng hát ? 
II. Phân tích 
 Tây Bắc ư ? Có riêng gì Tây Bắc 
Khi Lòng ta đã hóa những con tàu 
Khi Tổ quốc bốn bề lên tiếng hát 
Tâm hồn ta là Tây Bắc, chứ còn đâu. 
- Tây Bắc = Tổ quốc = Con tàu 
 Tây Bắc ư ? Có riêng gì Tây Bắc 
Khi Lòng ta đã hóa những con tàu 
Khi Tổ quốc bốn bề lên tiếng hát 
Tâm hồn ta là Tây Bắc, chứ còn đâu . 
Em hãy giải thích ý nghĩa hình ả nh Tây Bắc? 
* Lời đề từ 
- Tây Bắc -> ngoài nghĩa cụ thể của một vùng đ ất , còn gợi nghĩ đ ến mọi miền xa xôi của tổ quốc : gian lao - nghĩa tình 
=> Lời giục gi ã mời gọi ra đi, lên Tây Bắc 
 => Lời khuyên : Từ bỏ cái cô đơn chật hẹp của mình mà hòa nhập với mọi người th ì mới có nghệ thuật chân chính trong cuộc sống rộng lớn của nhân dân . 
1. Đoạn đ ầu ( trăn trở ) 
 Những dằn vặt nhận thức đư ợc diễn tả bằng hình thức nghệ thuật và giọng đ iệu nh ư thế nào ? 
+ Anh đi chăng ? 
+ Anh có nghe ? 
+ Sao chửa ra đi? 
+ Tàu đ ói những vành trăng . 
+ Đ ời anh nhỏ hẹp . 
+ Chẳng có th ơ đâu 
+ Tâm hồn anh chờ gặp anh trên kia 
- Nh à th ơ đ ang đ ối thoại - thực ra là đ ộc thoại với chính lòng mình . 
- Câu hỏi hối thúc -> giục gi ã 
- Câu tr ả lời : Phê phán - mời gọi 
Nh à th ơ gửi gắm đ iều gì ở đây? 
- Đ iệp từ : anh 
- Thời gian : Mười năm - nghìn năm - soi đư ờng cho con đã đi và cần vượt nữa . 
2. Đoạn giữa ( Hoài niệm ) 
 Chuỗi so sánh kép 
=> Lòng biết ơn sâu sắc. 
Thời gian của cuộc kháng chiến có ý nghĩa nh ư thế nào đ ối với cuộc đ ời nh à th ơ ? 
Con gặp lại nhân dân nh ư nai về suối cũ 
Cỏ đ ón giêng hai , chim én gặp mùa 
Nh ư đ ứa trẻ th ơ đ ói lòng gặp sữa 
Chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa . 
Lên với Tây Bắc cũng là về với chính những kỉ niệm đ ẹp , với nhân dân , tác gi ả đã dùng thủ pháp nghệ thuật nào để diễn tả cuộc gặp gỡ đ ó ? 
Con gặp lại nhân dân nh ư nai về suối cũ 
 cỏ đ ón giêng hai 
 chim én gặp mùa 
 đ ứa trẻ th ơ đ ói lòng gặp sữa 
 c hiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa . 
- Hình ả nh so sánh dung dị , lấy từ đ ời sống tự nhiên và con người , nhưng chính vì thế mà gần gũi , gợi cảm 
Hình ả nh th ơ có gì đ ặc sắc? ý nghĩa ? 
-> Diễn tả niềm hạnh phúc to lớn khi gặp lại nhân dân . 
Vì sao nhân vật tr ữ tình lại hạnh phúc khi gặp lại nhân dân ? 
Vì: Về với nhân dân là về với những gì thân thuộc , gần gũi nhất của lòng mình , về với niềm vui và hạnh phúc từng khao khát chờ mong 
Nh à th ơ gợi lại những kỷ niệm sâu sắc gắn với 
 những con người tiêu biểu và nghĩa tình ra sao ? 
Con nhớ 
a nh con 
e m con 
Mế 
- Cách xưng hô: thân tình , ruột thịt 
- Đ iệp ng ữ: " con nhớ " vang lên da diết 
- Chi tiết : cụ thể , gợi cảm : áo nâu , vá rách , phong th ư.. 
- Từ ng ữ: suốt một đ ời , đêm cuối cùng , mười năm tròn , một mùa dài , trọn đ ời  -> Tình nghĩa 
=> Hình ả nh những con người hi sinh thầm lặng , lớn lao , với tình thương và sự che chở , đ ùm bọc trọn vẹn và rộng lớn . 
+ Lòng biết ơn sâu nặng , sự gắn bó chân thành và những xúc đ ộng thấm thía của nh à th ơ. 
Nhận xét về nghệ thuật của đoạn th ơ: cách xưng hô, chi tiết , từ ng ữ? 
Với nghệ thuật đ ó nh à th ơ muốn nói đ iều gì? 
Em hãy bình giảng câu th ơ mà em thấy có tính chất triết lí khi nói lên mối quan hệ giữa con người và cuộc sống ? 
Nhớ bản sương giăng , nhớ đ èo mây phủ 
Nơi nào qua lòng lại chẳng yêu thương 
Khi ta ở , chỉ là nơi đ ất ở 
Khi ta đi , đ ất đã hóa tâm hồn . 
=> Câu th ơ giàu tính chất triết lí , trí tuệ sắc sảo , tác gi ả đã nêu lên quy luật tình cảm có gi á trị khái quát . 
 Nhớ bản sương giăng , nhớ đ èo mây phủ 
 Nơi nào qua lòng lại chẳng yêu thương 
 Khi ta ở, chỉ là nơi đ ất ở 
 Khi ta đi, đ ất đã hóa tâm hồn . 
- Từ những kỉ niệm ân tình -> nâng lên thành những suy ngẫm , chiêm nghiệm , chân lí 
- Những miền đ ất , những kỷ niệm ấy đã nuôi dưỡng , bồi đắp và làm phong phú thêm tâm hồn nh à th ơ 
 Nói về tình yêu trong nỗi nhớ Chế Lan Viên đã diễn tả nh ư thế nào ? 
Anh bỗng nhớ em nh ư đô ng về nhớ rét 
Tình yêu ta nh ư cánh kiến hoa vàng 
Nh ư xuân đ ến chim rừng lông trở biếc 
Tình yêu làm đ ất lạ hóa qu ê hương . 
Anh bỗng nhớ em nh ư đô ng về nhớ rét 
Tình yêu ta nh ư cánh kiến hoa vàng 
Nh ư xuân đ ến chim rừng lông trở biếc 
Tình yêu làm đ ất lạ hóa qu ê hương . 
+ Cách diễn tả hóm hỉnh , đ ộc đáo và sâu sắc 
=>MQH khăng khít , sự gắn bó chặt chẽ giữa những kẻ đ ang yêu 
+ Là một chùm hình ả nh so sánh . 
+ Những liên tưởng bất ngờ , gợi lên những hình ả nh đ ẹp , mới lạ, lung linh sắc màu . 
+ Chính tình yêu đã biến những miền đ ất xa lạ trở thành thân thiết nh ư qu ê hương ta , hoá thành máu thịt tâm hồn ta . 
Nhận xét về nghệ thuật của khổ th ơ: hình ả nh , cách diễn tả? 
Với cách diễn tả đ ó , Chế Lan Viên muốn nói đ iều gì? 
Đ ất nước gọi ta hay lòng ta gọi ? 
Tình em đ ang mong tình mẹ đ ang chờ 
Tàu hãy vỗ giùm ta đôi cánh vội 
Mắt ta thèm mái ngói đ ỏ trăm ga 
Mắt ta nhớ mặt người , tai ta nhớ tiếng 
Mùa nhân dân giăng lúa chín rì rào 
Rẽ người mà đi vịn tay mà đ ến 
Mặt đ ất nồng nhựa nóng của cần lao 
Nhựa nóng mười năm nhân dân máu đổ 
Tây Bắc ơi người là mẹ của hồn th ơ 
Mười năm chiến tranh vàng ta đau trong lửa 
Nay trở về ta lấy lại vàng ta 
Lấy cả những cơn mơ! Ai bảo con tàu không mộng tưởng ? 
Mỗi dêm khuya không uống một vầng trăng 
Lòng ta cũng nh ư tàu , ta cũng uống 
Mặt hồng em trong suối lớn mùa xuân . 
3. Đoạn cuối ( 4 khổ cuối ) 
Khúc hát lên đư ờng đư ợc nh à th ơ diễn tả với giọng đ iệu , hình ả nh  th ơ nh ư thế nào ? 
Đ ất nước gọi ta hay lòng ta gọi ? 
Tình em đ ang mong tình mẹ đ ang chờ 
Tàu hãy vỗ giùm ta đôi cánh vội 
Mắt ta thèm mái ngói đ ỏ trăm ga 
Mắt ta nhớ mặt người , tai ta nhớ tiếng 
Mùa nhân dân giăng lúa chín rì rào 
Rẽ người mà đi vịn tay mà đ ến 
Mặt đ ất nồng nhựa nóng của cần lao 
Nhựa nóng mười năm nhân dân máu đổ 
Tây Bắc ơi người là mẹ của hồn th ơ 
Mười năm chiến tranh vàng ta đau trong lửa 
Nay trở về ta lấy lại vàng ta 
Lấy cả những cơn mơ! Ai bảo con tàu không mộng tưởng ? 
Mỗi dêm khuya không uống một vầng trăng 
Lòng ta cũng nh ư tàu , ta cũng uống 
Mặt hồng em trong suối lớn mùa xuân . 
- Hình ả nh phong phú , biến hoá sáng tạo chủ yếu là những hình ả nh biểu tượng và ẩn dụ : Mùa nhân dân giăng lúa chín rì rào , vàng ta đau trong lửa , vầng trăng , Mặt hồng em trong suối lớn mùa xuân  
- Cách láy lại và mở rộng một hình ả nh , từ ng ữ của câu cuối khổ trên xuống câu đ ầu khổ dưới -> liền mạch, dồn dập , trùng đ iệp : Mắt ta thèm mái ngói đ ỏ trăm ga / Mắt ta nhớ mặt người ; Mặt đ ất nồng nhựa nóng của cần lao / Nhựa nóng mười năm nhân dân máu đổ 
- Âm hưởng sôi nổi , lôi cuốn + giọng trầm lắng trong suy tưởng . 
=> Khúc hát lên đư ờng sôi nổi , tin tưởng và say mê. 
Với cách diễn tả đ ó khúc hát lên đư ờng vang lên nh ư thế nào ? 
Tiếng gọi của đ ất nước , của nhân dân , của đ ời sống đã thành sự thôi thúc bên trong , thành lời giục gi ã. 
III. Tổng kết 
1. Nội dung 
Tiếng hát con tàu thể hiện khát vọng về với nhân dân và đ ất nước , với những kỉ niệm sâu nặng nghĩa tình trong cuộc kháng chiến chống Pháp của nh à th ơ, cũng là về với ngọn nguồn của cảm hứng sáng tạo th ơ ca. 
- Sự sáng tạo hình ả nh : Biểu tượng , ẩn dụ  
- Liên tưởng phong phú , bất ngờ . 
- Xúc cảm gắn với suy tưởng . 
Tiếng hát con tàu lay đ ộng người đ ọc bởi đ iều gì? 
2. Nghệ thuật 
Những đ ặc sắc về mặt nghệ thuật của bài th ơ? 
Kiểm tra đá nh gi á 
Câu 1 : Tiếng hát con tàu : 
A. Là bài th ơ triết lý tr ữ tình đ ặc sắc. 
B. Là bài th ơ tr ữ tình . 
C. Là bài th ơ giàu chất tự sự . 
Câu 2 : Tiếng hát con tàu đã kết hợp các yếu tố tạo nên sự 
 rung đ ộng lòng người . 
 A. Tình th ơ vô cùng tha thiết . 
 B. Hình th ơ vô cùng biến ảo 
 C. Triết lí th ơ vô cùng thấm thía . 
 D. Cả A, B và C 
A. Là bài th ơ triết lý tr ữ tình đ ặc sắc. 
D. Cả A, B và C 
 Câu 3: Bài th ơ " Tiếng hát con tàu " 
A. Bày tỏ tình yêu , khát khao hào nhập cống hiến cho 
 Tổ quốc , nhân dân . 
B. Bày tỏ khát khao của người nghệ sỹ tìm về Tổ quốc 
 nh ư tìm về ngọn nguồn sáng tạo nghệ thuật . 
C. Cả hai đáp án trên . 
Bài tập về nh à 
Em hãy tìm và phân tích , bình luận những câu th ơ tác gi ả đã chiêm nghiệm , khái quát về chân lý đ ời sống 
C. Cả hai đáp án trên . 
Xin trân trọng cảm ơn !